[Người Nuôi Tôm] – Các thị trường lớn như EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản đang dần đưa tiêu chuẩn môi trường, phát thải carbon và truy xuất nguồn gốc thành yêu cầu bắt buộc với thủy sản nhập khẩu. Đây là thách thức sống còn, buộc ngành tôm Việt Nam phải chuyển mình để không bị loại khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu đang “xanh hoá” mạnh mẽ.

Quy định về môi trường, xuất xứ ngày càng khắt khe

Theo nhận định của ông Ngô Xuân Nam, Phó Giám đốc Văn phòng SPS Việt Nam (Bộ NN&MT), ngành tôm Việt Nam sẽ phải đối mặt với nhiều khó khăn trong năm 2025, nhất là các yêu cầu nghiêm ngặt từ thị trường quốc tế. Các thị trường lớn như EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản và Trung Quốc ngày càng siết chặt các quy định về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và kiểm soát dư lượng kháng sinh. Nếu không đáp ứng được các tiêu chuẩn này, nguy cơ bị cấm nhập khẩu hoặc áp thuế cao là rất lớn.

Bên cạnh đó, xu hướng tiêu dùng bền vững đang thúc đẩy các nhà nhập khẩu tìm kiếm sản phẩm có chứng nhận sinh thái như các chứng nhận như ASC (Aquaculture Stewardship Council), BAP (Best Aquaculture Practices), GlobalG.A.P., và gần đây là các yêu cầu về đánh giá ESG (Môi trường – Xã hội – Quản trị) đang dần trở thành điều kiện tiên quyết trong xuất khẩu thủy sản sang châu Âu, Hoa Kỳ, Nhật Bản.

Đáng chú ý, từ năm 2026, EU sẽ áp dụng Cơ chế điều chỉnh carbon biên giới (CBAM), có thể mở rộng sang thủy sản. Điều này có nghĩa sản phẩm tôm muốn vào châu Âu sẽ phải khai báo và chịu thuế theo lượng phát thải carbon phát sinh trong toàn bộ chuỗi giá trị, từ giống, thức ăn, nuôi trồng, chế biến cho đến vận chuyển. Ngoài phát thải, các thị trường còn yêu cầu sản phẩm không gây hại hệ sinh thái, như cam kết không chuyển đổi rừng ngập mặn và truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Nhật Bản cũng bắt đầu áp dụng tiêu chuẩn phúc lợi động vật, yêu cầu quy trình nuôi không gây căng thẳng cho thủy sản.

Trong năm 2025, Việt Nam sẽ tiếp tục phải thực hiện các cam kết trong các Hiệp định thương mại tự do (FTA) như EVFTA hay CPTPP. Những Hiệp định này không chỉ mang lại cơ hội tiếp cận thị trường mà còn đặt ra những tiêu chuẩn khắt khe về lao động, môi trường và chất lượng sản phẩm. Ngoài ra, thị trường Hoa Kỳ cũng đang siết chặt các quy định về chống bán phá giá và thuế chống trợ cấp đối với tôm nhập khẩu.

 

Chuyển hướng tích cực

Theo Thứ trưởng Bộ NN&MT Phùng Đức Tiến, ngành tôm Việt Nam đang trải qua một cuộc cách mạng xanh, chuyển dịch mạnh mẽ từ tập trung sản lượng sang ưu tiên chất lượng, sức khoẻ người tiêu dùng và giá trị gia tăng bền vững. Đây là chìa khóa để tôm Việt khẳng định vị thế toàn cầu, khi nhiều doanh nghiệp trong nước đã tiên phong đón đầu xu hướng sản xuất và tiêu dùng xanh.

Xu hướng tiêu dùng toàn cầu đang thay đổi, khi người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến yếu tố môi trường bên cạnh giá cả và chất lượng. Điều này buộc các Chính phủ và nhà bán lẻ lớn áp dụng tiêu chuẩn bền vững nghiêm ngặt, biến yếu tố môi trường thành “giấy thông hành” mới trong thương mại. Điều này đang đặt ra áp lực lớn, đặc biệt đối với các doanh nghiệp vừa và nhỏ, cũng như hàng trăm ngàn hộ nuôi tôm quy mô nhỏ lẻ trong nước.

Ông Alexandros Samartzis, Giám đốc Dinh dưỡng và Hỗ trợ Thủy sản châu Á, Tập đoàn De Heus, chia sẻ, De Heus đã phối hợp với các đối tác để phát triển mô hình nuôi trồng thủy sản bền vững, hỗ trợ người nuôi chuyển đổi sang hệ thống RAS (Recirculating Aquaculture System) nhằm kiểm soát tác động đến môi trường. Hệ thống RAS giúp tuần hoàn và tái sử dụng nước, giảm thiếu lượng nước thải và ô nhiễm môi trường. Ngoài ra, De Heus còn đầu tư vào các nhà máy sản xuất thức ăn chuyên biệt cho tôm, cung cấp các công thức thức ăn chất lượng với giá thành hợp lý, giúp người nuôi giảm chi phí và tăng hiệu quả kinh tế.

Hay như Grobest Việt Nam cũng đã triển khai bộ giải pháp tối ưu dinh dưỡng nuôi tôm thẻ chân trắng thâm canh giúp giảm thiểu lượng thức ăn dư thừa, hạn chế ô nhiễm môi trường ao nuôi và tăng tính bền vững cho nuôi tôm. Tại Cà Mau, mô hình nuôi tôm thâm canh tuần hoàn nước đã được công ty triển khai, giúp người nuôi tiết kiệm chi phí sản xuất, nâng cao hiệu quả và góp phần bảo vệ môi trường. Với diện tích hơn 6.000 m² hệ thống ao nuôi được thiết kế liền kề với ao lắng tuần hoàn, cho phép xử lý và tái sử dụng nước, giảm thiều ô nhiễm và đạt năng suất lên đến 50 tấn/ha/vụ.

Dù chưa thực sự đồng bộ, nhưng một số chính sách hỗ trợ, hợp tác quốc tế đang dần được xây dựng và thể chế hóa. Điển hình, trong khuôn khổ sự kiện French Tech Summit Vietnam 2025 vừa diễn ra tại TP.Hồ Chí Minh, Trung tâm Hợp tác quốc tế về Nghiên cứu nông nghiệp vì phát triển (CIRAD) đã giới thiệu dự án 3R4CSA cho nuôi trồng thủy thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu tại vùng hạ lưu Đồng bằng sông Cửu Long, đã được ứng dụng nổi bật và hiệu quả tại Cà Mau, đánh dấu sự hợp tác hiệu quả giữa Pháp và Việt Nam trong lĩnh vực khoa học và đổi mới sáng tạo. 3R4CSA đặt mục tiêu phát triển các hệ thống nuôi trồng thủy sản tuần hoàn, an toàn sinh học và ít phát thải, nhằm chuyển đổi mô hình nuôi thâm canh truyền thống sang phương thức sản xuất bền vững hơn, góp phần tăng trưởng xanh.

 

Khoa học công nghệ đã khởi sắc nhưng vẫn chưa xứng tầm

Trong bối cảnh hiện nay, khoa học công nghệ (KHCN) đã trở thành yếu tố then chốt quyết định năng lực cạnh tranh của ngành tôm Việt Nam trên thị trường toàn cầu, khi mọi tiêu chí đều đòi hỏi giải pháp công nghệ đi kèm. Mặc dù, ngành tôm đã có nhiều chuyển biến tích cực cùng những tiềm năng lớn như chuỗi chế biến hiện đại, tay nghề cao nhưng công nghệ trong nuôi và truy xuất còn phân tán. Theo ông Trần Đình Luân, Cục trưởng Cục Thủy sản và Kiểm ngư, hoạt động KHCN vẫn chưa xứng tầm và chưa thực sự là động lực dẫn dắt ngành thủy sản phát triển.

Điển hình, trong sản xuất giống, chất lượng còn thấp, phụ thuộc vào nước ngoài; rủi ro về dịch bệnh, ô nhiễm môi trường cao. Công nghiệp chế biến còn hạn chế sản phẩm chế biến sâu và chưa phát triển mạnh sản phẩm phi thực phẩm từ phụ liệu. Các nghiên cứu về thị trường, quản trị chuỗi giá trị và chính sách còn ít, thiếu tính thực tế, chưa theo kịp sự linh hoạt của thị trường và người tiêu dùng. Hoạt động khoa học công nghệ (KHCN) hiện vẫn manh mún, thiếu liên kết, với số lượng doanh nghiệp tham gia ứng dụng KHCN còn hạn chế.

Ngoài ra, chuyển đổi xanh và phát triển bền vững trong nền kinh tế tuần hoàn là xu hướng không thể đảo ngược. Tuy nhiên, theo đánh giá của TS. Cấn Văn Lực, thành viên Hội đồng Tư vấn Chính sách tài chính, tiền tệ quốc gia, hiện nay, phần lớn doanh nghiệp Việt Nam chỉ mới bước vào giai đoạn khởi đầu của chuyển đổi xanh. Tỷ lệ doanh nghiệp có hiếu biết sâu sắc và hành động cụ thể theo các tiêu chí môi trường, xã hội và quản trị (ESG) vẫn còn thấp. Nhiều doanh nghiệp chưa đánh giá đầy đủ được các rủi ro cũng như cơ hội mà quá trình xanh hóa mang lại đối với chuỗi cung ứng, sản phẩm hay chiến lược kinh doanh cúa ho.

Trong cuộc đua mà Ecuador và Ấn Độ đang dẫn trước, Việt Nam cần một bước “nhảy vọt” mang tính chiến lược về chính sách và công nghệ. Do đó, định hướng phát triển KHCN và đổi mới sáng tạo trong thủy sản sẽ bám sát Nghị quyết 57-NQ/ TW của Bộ Chính trị, tập trung hoàn thiện thể chế, nhân lực, hạ tầng, dữ liệu và công nghệ chiến lược làm trụ cột, nhằm mục tiêu phát triển nhanh, bền vững và từng bước tự chủ công nghệ. Các tiêu chuẩn môi trường quốc tế chính là hàng rào kỹ thuật mới của thương mại toàn cầu. Với ngành tôm Việt Nam, đây không chỉ là thách thức, mà còn là cơ hội để tái cơ cấu sản xuất theo hướng minh bạch, bền vững và có giá trị cao hơn. Nếu chậm chuyển đổi, nguy cơ mất thị trường là rõ ràng. Nhưng nếu hành động quyết liệt, ngành tôm Việt có thể trở thành hình mẫu cho sản xuất nông nghiệp xanh tại Đông Nam Á.

Phương Nhung