[Người Nuôi Tôm] – “Dinh dưỡng kháng stress” đang trở thành chiến lược quan trọng trong nuôi trồng thủy sản, giúp giảm tác động của các yếu tố môi trường, vận chuyển và mật độ nuôi cao lên sức khỏe động vật thủy sản. Khẩu phần ăn có thể hỗ trợ điều hòa sinh lý và tăng cường miễn dịch cho vật nuôi khi đối mặt với stress.

Tôm nuôi hiện nay liên tục chịu tác động từ các yếu tố môi trường, vận chuyển, mật độ nuôi cao và biến động chất lượng nước

 

Stress ở ĐVTS không chỉ là phản ứng tức thời đối với các kích thích bất lợi mà là một chuỗi phản ứng sinh lý – nội tiết phức tạp, tác động lên tăng trưởng, miễn dịch và tỷ lệ sống. Bài tổng quan gần đây trên Reviews in Aquaculture của nhóm nghiên cứu thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Trung Quốc (CAAS) đã làm rõ tiềm năng của cách tiếp cận “Dinh dưỡng kháng stress”, trong đó khẩu phần ăn được sử dụng như một công cụ điều hòa sinh lý, phục hồi mô và duy trì cân bằng nội môi khi vật nuôi phải đối mặt với các dạng stress khác nhau.

Stress được kích hoạt khi vật nuôi chịu tác động đồng thời từ nhiều yếu tố như biến động nhiệt độ, salinity, oxy hòa tan, ô nhiễm kim loại nặng, mật độ cao, tiếng ồn, thao tác bắt giữ và sự hiện diện của mầm bệnh. Các yếu tố này hoạt hóa trục thần kinh – nội tiết, dẫn đến giải phóng cortisol hoặc các hormone tương tự cortisol ở cá và tôm. Khi hormone stress tăng cao, cơ thể ưu tiên năng lượng cho cơ chế phòng vệ thay vì tăng trưởng; từ đó, FCR tăng, tốc độ lớn giảm, mô bị tổn thương và hệ miễn dịch suy yếu. Ở mức tế bào, stress kéo dài làm rối loạn cân bằng oxy hóa, tăng tạo gốc tự do, làm giảm hoạt động của các enzyme chống oxy hóa nội sinh như SOD, CAT và GPx. Đồng thời, hàng rào ruột dễ bị tổn thương, dẫn đến loạn khuẩn (dysbiosis), suy giảm hấp thu, tăng nguy cơ nhiễm khuẩn đường ruột và tổn thương gan tụy.

Trong bối cảnh đó, dinh dưỡng chống stress đóng vai trò như một giải pháp điều hòa đa tầng, tác động lên các cơ chế thần kinh, miễn dịch, chuyển hóa và vi sinh đường ruột. Các amino acid chức năng như tryptophan, taurine và glutamine có vai trò đặc biệt quan trọng. Tryptophan tham gia điều hòa serotonin – một chất dẫn truyền thần kinh liên quan trực tiếp đến phản ứng stress; khi serotonin được duy trì ổn định, cortisol bị ức chế, vật nuôi giữ được khả năng bắt mồi tốt hơn. Taurine hỗ trợ cân bằng thẩm thấu và bảo vệ tế bào gan, đồng thời tăng cường hoạt lực của hệ thống chống oxy hóa. Glutamine nuôi dưỡng tế bào biểu mô ruột (enterocytes), giúp phục hồi niêm mạc ruột, tăng hấp thu và giảm tác động của viêm đường ruột do stress. Ngoài amino acid, vitamin và khoáng chất đóng vai trò không thể thiếu trong chống oxy hóa và giải độc. Vitamin C và E có khả năng trung hòa gốc tự do, bảo vệ màng tế bào khỏi oxy hóa lipid – một cơ chế tổn thương phổ biến khi nhiệt độ, amonia hoặc kim loại nặng tăng cao. Khoáng như selenium và zinc là đồng yếu tố của các enzyme chống oxy hóa, góp phần duy trì hoạt động của GPx và SOD. Điểm quan trọng là bổ sung vi chất qua thức ăn tạo hiệu quả ổn định hơn so với bổ sung trực tiếp xuống nước, vì cải thiện được độ ổn định sinh học và giảm thất thoát.

Một nội dung quan trọng được bài tổng quan nhấn mạnh là vai trò của hệ vi sinh đường ruột và trục ruột – não trong phản ứng stress. Khi stress xuất hiện, sự cân bằng giữa vi khuẩn có lợi và có hại bị phá vỡ, dẫn đến viêm ruột, giảm tiêu hóa và ức chế hệ miễn dịch. Prebiotics như MOS và FOS giúp duy trì cấu trúc niêm mạc ruột, tạo điều kiện cho vi khuẩn có lợi phát triển. Probiotics như Bacillus và Lactobacillus cạnh tranh bám dính với Vibrio, tăng hoạt tính enzyme tiêu hóa và kích hoạt miễn dịch qua các cơ chế như tăng lysozyme, peroxidase và các cytokine chống viêm. Một phát hiện đáng chú ý gần đây là Cetobacterium somerae, một vi khuẩn đường ruột có khả năng tổng hợp vitamin B12 tự nhiên và cải thiện kháng virus ở cá nước ngọt – gợi mở cơ hội phát triển các dòng probiotic đặc hiệu theo loài. Cùng với đó, các dưỡng chất thế hệ mới đang nhận được nhiều quan tâm. Các chiết xuất thực vật như curcumin, polysaccharides từ Astragalus có khả năng điều hòa đáp ứng viêm, tăng miễn dịch và chống oxy hóa mạnh. Tỷ lệ DHA/EPA phù hợp giúp ổn định màng tế bào và kiểm soát phản ứng viêm. Các phân tử như alpha-lipoic acid và AKG cải thiện chuyển hóa năng lượng, giảm tích tụ lactate và bảo vệ mô khỏi tổn thương oxy hóa, đồng thời có khả năng chelate kim loại nặng.

Điểm nhấn của xu hướng hiện nay là dinh dưỡng chính xác, nơi khẩu phần được thiết kế theo từng loài, từng giai đoạn phát triển và từng dạng stress cụ thể. Các công nghệ omics như transcriptomics, metabolomics, metagenomics và kỹ thuật nano giúp đánh giá sâu hơn cơ chế phân tử của stress, qua đó phát triển các công thức dinh dưỡng cá thể hóa, thậm chí điều chỉnh theo vùng nuôi. Bên cạnh đó, các ý tưởng như nano-encapsulation để tăng sinh khả dụng hay ứng dụng CRISPR/Cas9 để tăng khả năng chống chịu vẫn đang mở ra nhiều hướng nghiên cứu mới.

Từ góc độ ứng dụng ở Việt Nam, nơi ngành tôm và cá tra phải đối mặt với biến động khí hậu, chất lượng nước và dịch bệnh phức tạp, chiến lược dinh dưỡng chống stress cần sớm được lồng ghép vào quy trình sản xuất. Một số khuyến nghị quan trọng gồm: tăng cường amino acid chức năng và vi chất trong giai đoạn có nguy cơ stress; ưu tiên bổ sung qua thức ăn thay vì xử lý nước; sử dụng prebiotics – probiotics để ổn định vi sinh đường ruột; và đẩy mạnh nghiên cứu lai ghép dinh dưỡng – môi trường theo mô hình đa stress. Đồng thời, ngành cần xây dựng bộ dữ liệu dinh dưỡng theo mùa, theo vùng và theo loài nuôi chủ lực, nhằm hướng tới các công thức thức ăn tối ưu hóa khả năng chống chịu, giảm tổn thất và nâng cao hiệu quả kinh tế trong dài hạn.

ThS. Lê Xuân Chinh

Học viện Nông nghiệp Việt Nam